Przygotowanie do ciąży w niedoczynności tarczycy

Niedobór hormonów tarczycy podczas ciąży może powodować zaburzenia jej przebiegu oraz ryzyko wady płodu, dlatego u osób chorych na niedoczynność tego gruczołu zaleca się ścisłą kontrolę lekarską, przede wszystkim wyników badań (panel tarczycowy: TSH, ft4 i ft3, przeciwciała antyTPO i antyTG) oraz stosowanie się do rekomendacji żywieniowych (w tym suplementacyjnych) nie tylko w trakcie, ale i przed ciążą [1]. U wszystkich kobiet już w pierwszym trymestrze zwiększa się zapotrzebowanie na hormony tarczycy, a co za tym idzie wzrasta zapotrzebowanie na jod (wzrasta o ok 150-200 μg). Kobiety z niedoczynnością tarczycy, które przyjmują hormon tyroksyny, z reguły już od początku mają zwiększoną dawkę leku o ok 30-50%. Niektórzy lekarze nazywają ten okres testem dla tarczycy.

Dodatkowo w surowicy krwi pojawia się i szybko wzrasta poziom hormonu hCG, który podobnie jak TSH, również wpływa na pracę tarczycy. [2] Wzrasta do tego ilość TBG (globuliny wiążącej hormony tarczycy), a obniża się stężenie albumin.

Często u kobiet, u których występują jedynie przeciwciała anty-TPO, bez niedoczynności tarczycy, właśnie w ciąży dochodzi do rozwoju niedoczynności gruczołu, jak i czasem do wystąpienia poporodowego zapalenia tarczycy. [3]

Skąd takie duże zapotrzebowanie w hormony tarczycy? To właśnie w trakcie 1T (pierwszego trymestru), po 4. tyg., występuje organogeneza, wykształcają się główne narządy i w tym tarczyca płodu. Źródło hormonów tarczycy w tym czasie stanowi jedynie gruczoł matki. Zmienia się to dopiero w 16-20 tygodniu, jednakże pełną sprawność sprzężenia zwrotnego układu podwzgórze – przysadka – tarczyca dziecko otrzymuje dopiero po urodzeniu. [4]

Kobietom w ciąży nie przepisuje się preparatów zawierających trijodotyroninę, tj. Novothyral, jeśli wcześniej był brany, zamienia się go na Letrox lub Euthyrox [5] o większej dawce. Jest to ważne, bo prawidłowe leczenie obniża ryzyko powikłań ciążowych do poziomu kobiet bez zaburzonej czynności tarczycy, a także chroni przed zaburzeniami rozwoju intelektualnego dziecka. [6]

Wykazano, że u kobiet, które miały niedoczynność tarczycy, zachodząc w ciążę, ryzyko poronień sięgało 31 procent. Wyrównanie hormonów poprzez odpowiednią terapię obniża je do 4 %!

TSH

TSH i panel tarczycowy jest jednym z najważniejszych badań, które monitoruje się przed i w trakcie ciąży. Wartości referencyjne TSH są różne w poszczególnych trymestrach. Najniższe prawidłowe stężenie TSH obserwuje się w pierwszym trymestrze, co wynika z wysokiego stężenia hCG przejmującego stymulacyjną funkcję TSH.

Występują rozbieżne rekomendacje co do poziomu TSH. Mówi się o następujących normach referencyjnych u kobiet w ciąży:
I trymestr – 2,5 mj.m./l, II trymestr – 3,0 mj.m./l, III trymestr – 3,5 mj.m./l. [7]

Przy czym w medycynie funkcjonalnej, spotykamy się z jeszcze niższymi widełkami:
1T: 0.1 – 0.5 mj/l, 2T: 0.2 – 1.0 mj/l 3T: 0.2 to 1.0 mj/l [8]
Przy guzkach na tarczycy widocznych na USG zaleca się TSH <1 mj/l. Pamiętajmy jednak, że większość laboratoriów nie podaje w swoich wynikach badań wartości referencyjnych dla poszczególnych trymestrów ciąży! Wskazują tylko zakresy referencyjne dla populacji, więc należy wraz ze specjalistą monitorować poziomy. Wyniki badań Behrooz i wsp. wskazują na brak różnic w poziomie IQ u dzieci matek leczonych lewotyroksyną przed ciążą i podczas ciąży, w porównaniu z dziećmi matek bez niedoczynności tarczycy. [9] Dla ciekawostki dodam, że z doświadczenia moich podopiecznych, które trafiały do mnie w ciąży z wysokim poziomem TSH, a nawet przypadków z publikacji, kobiety nawet z ciężką niedoczynnością tarczycy (śr. TSH >100 mj./l) są zdolne do zajścia w ciążę i jej utrzymania. [10] U moich podopiecznych prawidłowym leczeniem i żywieniem udawało się jednak odzyskiwać prawidłowy poziom hormonów.
W analizie Taylora i wsp. przy TSH w pierwszym trymestrze ciąży, które było <4,5 mj./l nie stwierdzono ryzyka wad płodu. [11] Podobnie w kolejnym badaniu na 3315 kobietach chińskich z niedoczynnością tarczycy o poziomie TSH do 5,22 mj./l. Obserwowano natomiast zwiększenie ryzyka, jeśli stężenia TSH u matek było wyższe (5,22-10 mj./l). [12]

Niemniej, bezpieczniejsze dla płodu i przebiegu ciąży, będzie utrzymanie TSH w wartościach referencyjnych do 2,5 mj./l. [13] , a nawet 1,5 mj./l. .

Dlatego warto zrobić wszystko co możemy, by zapewnić lepszą pracę tarczycy. A czas przed ciążą jest równie ważny jak w trakcie, a nawet mówi się, że ważniejszy. Jeśli chcemy świadomie przygotować się do ciąży mając niedoczynność tarczycy, warto założyć sobie na to ok. 6 miesięcy [14].

Jako dietetyk, w tym artykule, chciałabym wskazać kobietom z niedoczynnością tarczycy, na co zwrócić uwagę w żywieniu, by zoptymalizować pracę całego organizmu przed i w czasie ciąży.

Zapotrzebowanie kaloryczne, a niedoczynność tarczycy

Kobieta w ciąży powinna jeść dla dwojga, nie za dwoje”

Zapotrzebowanie kaloryczne wzrasta u kobiet ciężarnych o:
– 0 – 70 kcal/ dzień kalorii w 1T
– 260 – 350 kcal/dzień w 2T
– 500 – 540 kcal/dzień w 3T
*W trakcie karmienia piersią dodaje się o ok 500kcal więcej

Przy niedoczynności tarczycy Indywidualna dieta powinna opierać się na zasadach zdrowego pełnowartościowego żywienia. Oprócz z reguły niższej wartości energetycznej, w porównaniu do osób zdrowych- obniża się kalorykę od 10% do nawet 30% (spadek BMR nawet o 30%) [22], należy zadbać o odpowiedni udział w nich poszczególnych witamin i składników mineralnych w celu uniknięcia niedoborów pokarmowych i zaburzeń pracy tarczycy, która w czasie ciąży jest bardzo istotna.

Hormony tarczycy są niezbędne do prawidłowego dojrzewania i różnicowania się komórek, mają wpływ na zużycie tlenu i procesy energetyczne ustroju oraz kontrolę metabolizmu białek, tłuszczów, węglowodanów, kwasów nukleinowych oraz witamin. Niedoczynność tego gruczołu powoduje zaburzenia metabolizmu poszczególnych składników odżywczych oraz odkładanie się tkanki tłuszczowej i zatrzymywanie wody. [15,16]

W niedoczynności tarczycy często u pacjentów notuje się przyrost masy ciała [17]. Podczas przebiegu niedoczynności tarczycy w tkance tłuszczowej następuje ekspresja receptorów dla T3 i TSH, dochodzi do wspomnianego spadku BMR (tarczyca odpowiada za 30% podstawowej przemiany materii). TSH dodatnio koreluje z BMI. Niedoczynność tarczycy może być skorelowana z nadwagą lub otyłością. Zwłaszcza, że obserwuje się wzrost ilości receptorów dla insuliny w tkance tłuszczowej do 70% [22]
Masa ciała kobiety w trakcie ciąży pojedynczej (pod koniec) powinna średnio zwiększyć się o ok 12,5kg u osoby o prawidłowym BMI, przy czym ok 7,8kg to woda [18]. U osób z nadwagą – powinno przybyć do ok 8 kg.
Z reguły w 1T waga ciała kobiety w pojedynczej ciąży z prawidłowym BMI nie ulega zmianie, w ciąży bliźniaczej może wzrosnąć o ok.1,0 – 1,5 kg u kobiet z prawidłowym BMI. [19]
U kobiet z niedoczynnością tarczycy kontrola wagi jest bardzo istotna. Warto nadmienić, że nadwaga lub otyłość zwiększają ryzyko:
– wcześniactwa
– cukrzycy ciążowej
– makrosomii (duża masa noworodka)
– nadciśnienia tętniczego
oraz stanu przedrzucawkowego (również ma tu wysoki wpływ poziom hormonów tarczycowych).

Zaburzenia płodności

Przyjmuje się̨, że okres prokreacji przypada na wiek 15–49 lat. Do niedawna w Polsce największa liczba urodzeń przypadała w grupie kobiet w wie- ku 20−24 lat, obecnie jest to 25−29 lat, a w Stanach Zjednoczonych aż 70% kobiet swoje pierwsze dziecko rodzi po 40. roku życia [20].

Wyniki wielu doniesień wskazują na istotny wpływ witamin i składników mineralnych na płodność oraz prawidłowy rozwój organizmu. Wśród najważniejszych wymienia się: witaminę A i beta-karoten, witaminę B6, B12, C, E, kwas foliowy, żelazo, magnez, mangan, cynk, selen i miedź [21].

W dzisiejszym świecie coraz bardziej powszechne staje się zjawisko niepłodności, a za jego podłoże, oprócz zaburzeń hormonalnych uznaje się głównie nieracjonalną dietę i niewłaściwy styl życia, a zwłaszcza spożywanie wysoko-przetworzonej żywności ubogiej w witaminy i minerały. [23,24] Obecnie w Polsce problem niepłodności dotyczy 13-15% par starających się o potomstwo. Coraz częściej przykuwa się uwagę jakie składniki wpływają na płodność, potęgowanie jej lub hamowanie. [25] Problem z niepłodnością w równym stopniu dotyczy kobiet, jak i mężczyzn.

Nieprawidłowa praca tarczycy niekorzystnie wpływa na proces reprodukcji u kobiet, gdyż hormony tarczycy oddziałują na żeńskie komórki rozrodcze, oocyty, które posiadają receptory dla trijodotyroniny [26]. Niedoczynność tarczycy wpływa na zakłócenie cyklu menstruacyjnego, co skutkuje także zaburzeniem owulacji, z powodu wzrostu stężenia męskich hormonów we krwi. Prowadzi to również do rozregulowania gospodarki hormonalnej i negatywnie koreluje z płodnością [27]

Osoby z nieuregulowanymi chorobami tarczycy oraz Hashimoto najczęściej mają niedobory: białka, witaminy A, C, E, B6, B1, B12, magnezu, potasu, sodu, chromu oraz cynku. [28]

Na co zwracamy uwagę w diecie u kobiet w ciąży z niedoczynnością tarczycy:

Białko

Nasz podstawowy budulec dosłownie wszystkiego. Odpowiednia jego ilość, dobre źródła, najlepiej odzwierzęce o pełnym aminogramie, które są bogate dodatkowo w B12 i cholinę, jak chociażby jajka, bądź dobrze skomponowane roślinne.
W trakcie ciąży wzrasta zapotrzebowanie na białko, nawet do dodatkowych 28g na dzień w 3T

Tłuszcze

Dbamy o dobrej jakości tłuszcze, które są ważne dla hormonów. Zwłaszcza bogate w kwasy Omega 3, z przewagą DHA (kwas dozozaheksaenowy). Przed ciążą i w trakcie zaleca się dodatkową suplementację.

Jeśli chodzi o olej lniany, nie powinien stanowić zamiennika, bowiem konwersja ALA do EPA/DHA może być w ciąży niska.

Kwas foliowy / foliany

Zaleca się jego dodatkową suplementację w ciąży [29], zwłaszcza, że foliany są wrażliwe na wysoką temperaturę, UV czy pH środowiska. Biodostępność ich zależy również od witaminy B12, wit C, żelaza, cynku, które warunkują jego prawidłowe wchłaniają. Kwas foliowy ma istotne znaczenie w rozwoju układów krwiotwórczego i nerwowego oraz funkcjonowaniu tkanek zbudowanych z komórek o intensywnych podziałach, w tym tkanek płodu [30].

Odpowiednie spożycie kwasu foliowego wydaje się odgrywać istotną rolę w rozwoju i implantacji zarodka [31]. Z tego względu kwas foliowy uważa się za jedną z najważniejszych witamin dla rozwijającego się płodu, a zapotrzebowanie w ciąży wzrasta na nią dwukrotnie. Niedobór kwasu foliowego może stanowić ryzyko rozwoju wad cewy nerwowej u płodu.
W Polsce rekomenduje się zdrową, zbilansowaną pod kątem odżywczym dietę wraz z dodatkową suplementacją kwasu foliowego w dawce 400 μg/dobę od 4−12 tygodni przed ciążą i kontynuowanie dawką 500–600 μg/dobę przez 1T (8−12 tygodni).

Jeśli jednak przed zajściem w ciąże kobieta nie przyjmowała suplementacji, powinna przez pierwsze 2 miesiące ciąży przyjmować kwas foliowy w dawce 4 mg/d – w celu osiągnięcia stężenia kwasu foliowego w erytrocytach ok. 1200 nmol/l, a następnie zmniejszyć dawkę do 0,4 mg/d. [35]

Jeśli występuje mutacja genu MTHFR (można wykonać w tym kierunku badania genetyczne), wówczas powinno suplementować się foliany (5 -metylotetrahydrofolian), czyli już zmetylowaną formę kwasu foliowego. Badanie na młodych kobietach wykazało, że przy suplementacji kwasem foliowym w dawce 0,4mg/d podniosło się stężenie kwasu foliowego w erytrocytach od 668 nmol/l do ok 1200 nmol/l po 16 tyg, natomiast suplementacja L-5-MTHF w dawce 0,416 mg/d, podniosła stężenie kwasu foliowego w erytrocytach od 603 nmol/l do ok 1300 nmol/l po 16 tygodniach. [36]

Żelazo

Żelazo to jeden ze składników, którego zapotrzebowanie wzrasta w czasie ciąży. Wg WHO wraz z kwasem foliowym stanowią najważniejsze dwa składniki mineralne, które należy kontrolować. Często dochodzi do anemii czy niedokrwistości u kobiet. Dlatego dobrze zadbać o jego zapasy odpowiednio wcześnie, zwłaszcza jeśli należy się do grupy zagrożenia powyższymi – prowadzisz dietę wegańską lub wegetariańską, masz zaburzenia wchłaniania, obficie miesiączkujesz.

Często w wyniku niedoboru tego pierwiastka obserwuje się wypadające włosy w czasie połogu. Dodatkowo, zgodnie z rekomendacjami Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego (PTG), u kobiet z niedokrwistością z niedoboru żelaza (gdy stężenie hemoglobiny wynosi poniżej 11 mg%), przed planowaną ciążą należy prowadzić suplementację żelaza do czasu poczęcia, a następnie od 8 tygodnia ciąży.

Niedokrwistość w wyniku niedoboru żelaza ma negatywny wpływ na płód. [32]
Z drugiej strony należy pamiętać, że istnieje ryzyko niekorzystnego wpływu wysokich stężeń żelaza w płynie pęcherzykowym na rozwijający się zarodek, co może prowadzić do powstawania wad rozwojowych. Dlatego dawki należy konsultować ze specjalistą. Korzystna dla właściwego metabolizmu żelaza jest obecność witaminy B6 i magnezu.

W tym okresie przede wszystkim należy zadbać o naturalne źródła żelaza w diecie, szczególnie, że żelazo zawarte jest w cząsteczce jednego z kluczowych enzymów prawidłowego funkcjonowania tarczycy, zwanego tarczycową peroksydazą jodującą. Dzięki prawidłowemu działaniu wymienionego enzymu dochodzi do aktywowania przemian tyreoglobuliny w tyroksynę (T4) oraz trijodotyroninę (T3). W diecie osób z niedoczynnością tarczycy powinny występować produkty będące dobrym źródłem żelaza. [33,34]

Witamina D

Niedobór witaminy D jest związany z wieloma niepożądanymi skutkami zdrowotnymi, w tym wynikami ciąży. Na jej niedobór narażone są głównie osoby z chorobami autoimmunologicznymi, jak choroba Hashimoto. Większość badań wskazuje na duży odsetek kobiet mających zbyt niskie stężenie tej witaminy w surowicy krwi [37]. Niedobór witaminy D może zwiększać ryzyko powikłań ciąży, takich jak: cukrzyca ciążowa, bakteryjne zakażenia pochwy i niska masa urodzeniowej niemowląt, a także możliwość wystąpienia stanu przedrzucawkowego. Wciąż nie określono odpowiedniej ilości wit D w surowicy w czasie ciąży. Jednakże badania pokazują, że suplementacja wit. D zmniejsza ryzyko powyższych powikłań. [38]

Selen

Odpowiednia podaż selenu jest istotna w aspekcie sprawnego funkcjonowania zarówno gruczołu tarczycowego, jak i wpływa na zmniejszenie ryzyka niepłodności i powikłań rozrodczych [39]. Suplementacja selenem w czasie ciąży chroni przed wystąpieniem poporodowego zapalenia tarczycy, ale jego ilość musi być kontrolowana ze specjalistą.
Niedobór tego pierwiastka przyczynia się do zmniejszonego wytwarzania T3 w tkankach i jego stężenia we krwi. Deficyt selenu, który jest silnym przeciwutleniaczem, skutkuje również oksydatywnym uszkodzeniem tkanki tarczycy oraz zmniejszonym wpływem T3 na metabolizm organizmu. Długotrwały niedobór selenu może być również przyczyną złej przyswajalności jodu. [40, 41]

Selen i miedź uczestniczą w różnych funkcjach metabolizmu. Miedź jest składnikiem wielu enzymów, które oddziałują również na gospodarkę żelaza. Zarówno wysokie jak i niskie stężenie miedzi może się wiązać z niedokrwistością z powodu niedoboru żelaza.

Coś jeszcze dla mężczyzn:

Selen jest niezbędny do produkcji nasienia i dojrzewania plemników. W badaniach u mężczyzn z małą ilością nasienia zaobserwowano również niskie stężenia selenu we krwi. Pierwiastek ten poprawia ponadto jakość spermy i ruchliwość plemników, zapewnia żywotność plemników, wpływa na potencję. Niedobór selenu może powodować nieprawidłową budowę plemników i w konsekwencji zaburzenia płodności.

Dodatkowo witamina E oprócz tego, że jest silnym antyutleniaczem, ma wpływ na wytwarzanie nasienia. Badania pokazują, że witamina E poprawia jakość nasienia i ruchliwość plemników. W jednym z badań wykazano, że ruchliwość plemników, odsetek żywych i prawidłowych plemników wzrosły w wyniku suplementacji witaminą E w połączeniu z selenem.

Jod

Wiele pierwiastków, na które wzrasta zapotrzebowanie w ciąży jest skorelowana z aktywnością tarczycy. Kolejnym takim przykładem jest jod. Odpowiednia jego podaż ma istotne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania gruczołu, gdyż cząsteczki hormonów tarczycy w swoim składzie zawierają ten pierwiastek. Jest on niezbędny do syntezy hormonów tarczycy, a jego niedobór skutkuje znacznym ich obniżeniem oraz wzrostem stężenia hormonu tyreotropowego (TSH). Ponadto niedobór jodu powoduje ograniczenie wzrostu, powiększenie gruczołu tarczycy i powstanie wola oraz pogłębia deficyt innych istotnych dla prawidłowej pracy tarczycy składników, jak: selen, żelazo czy witamina A. Niskie spożycie jodu w młodym wieku prowadzi do autonomii tarczycy (ze skłonnością do nadczynności tarczycy), która utrzymuje się mimo normalnego spożycia jodu w późniejszym życiu.

Chodź temat jodu przy Hashimoto jest kontrowersyjny, to nadal zaleca się jego suplementację u kobiet w ciąży z zapaleniem tarczycy; rekomenduje się ok 200-250mg.

Cynk
Kolejny istotny składnik dla pracy tarczycy, którego niedobór w organizmie skutkuje obniżeniem stężenia hormonów tarczycy T4 i T3 i rozwojem objawów niedoczynności tarczycy.

Cynk potrzebny jest do pracy ponad trzystu różnych enzymów, w tym enzymów niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania układu rozrodczego. Niedobór cynku może zaburzać wytwarzanie estrogenu i progesteronu, w ten sposób zakłócając poprawne funkcjonowanie systemu rozrodczego. Ważny też jest jego stosunek do miedzi. [42] Zgodnie z The Centers for Disease Control’s Assisted Reproductive Technology Report niski poziom cynku może bezpośrednio wiązać się z poronieniami w początkowej fazie ciąży. Pierwiastek ten warunkuje prawidłowy rozwój jajników –– niezbędny jest do prawidłowego przebiegu owulacji, podziału komórek płodu i produkcji komórki jajowej oraz utrzymania regularnych cykli menstruacyjnych.
Często niedobór występuje dodatkowo u kobiet z wkładką miedzianą antykoncepcyjną, u wegan, u osób zestresowanych, czy u cukrzyków.

Niedobór cynku możemy sprawdzić badając w surowicy fosfatazę alkaliczną (gdy jest <70)

Magnez

Zapotrzebowanie w 1T wynosi ok 250mg, a w 2 i 3 T zwiększa się od 450-800mg!
Warto wyrównać stężenie magnezu przed poczęciem. Część badań sugeruje, że odpowiednie dawki magnezu mogą obniżać ryzyko stanu przedrzucawkowego i pomóc w prawidłowym przyroście masy ciała płodu. Niedobór magnezu u przyszłej mamy może oznaczać również większe ryzyko kamicy nerkowej u dziecka.
Norma funkcjonalna magnezu w surowicy krwi wynosi >2,0mg/dl, poniżej <1,2mg/dl – wartość jest alarmująca.

Niedobór magnezu wpływa na niski poziom D3.

Witamina C

Witamina C jest szeroko wykorzystywana przez organizm człowieka do jego prawidłowego funkcjonowania. Występuje w dużej ilości w tkankach jajnika, przez co jej podaż jest istotna podczas fazy lutealnej i owulacji [43]

Według Hemniego i współaut. (2003) [44] znaczne spożycie witaminy C, ok. 500–700 mg dziennie, pozytywnie korelowało ze wzrostem stężenia progesteronu i estrogenów, a w konsekwencji skutkowało zwiększeniem liczby kobiet, które zaszły w ciąże. Witamina C korzystnie wpływa także na jakość nasienia u mężczyzn [45]

B12

Niski poziom witaminy B12 jest skorelowany z niekorzystnymi wynikami ciąży, w tym z niedokrwistością, niską masą urodzeniową i wewnątrzmacicznym opóźnieniem wzrostu. Doustna suplementacja miejskich indyjskich kobiet witaminą B12 przez cały okres ciąży i wczesnej laktacji znacznie zwiększa status witaminy B12 u matek i niemowląt.

Podsumowanie

Styl życia i sposób żywienia przyszłej mamy już w okresie przed ciążą determinują zdrowie mamy oraz przyszłego potomka. Stosowanie prawidłowo zbilansowanej diety może wspomóc proces leczenia niedoczynności tarczycy. [49] A także prawidłowa dieta to ważny czynnik warunkujący rozwój biologiczny i psychosomatyczny dziecka. W dzisiejszej dobie dużego dostępu do przetworzonej żywności obserwujemy częste niedobory witaminowo-pierwiastkowe u kobiet w wieku rozrodczym, szczególnie kwasu foliowego, wit. B12 [46], magnezu, żelaza [47,48]. Jest to zjawisko niepokojące, które niesie ryzyko niepłodności, zaburzeń hormonalnych w tym pracy tarczycy, oraz wystąpienia powikłań w czasie ciąży lub wad rozwojowych dziecka. [46].

Pomóż innym zdobyć wartościową wiedzę. Udostępnij ten artykuł na swoim Facebook’u.

Bibliografia:

1.. Stolińska H., Wolańska D.: Składniki pokarmowe istotne w niedoczynności tarczycy. Żyw. Czł. i Metabol., 2012; 39: 221-231
2. Glinoer D. The regulation of thyroid function during normal pregnancy: importance of the iodine nutrition status. Best Pract Res Clin Endocrinol Metab 2004;18(2):133-52.
3. Richard K, Landers KA, Patel J, et al. Placental Transport of Thyroid Hormone and Iodide. In: Recent Advances in Research on the Human Placenta (Zheng DJ, editor). 2012.
4. Fuse Y. Development of the hypothalamic-pituitary-thyroid axis in humans. Reprod Fertil Dev 1996;8(1):1-21.
5. Alexander E, Pearce E, Brent G et al. 2017 Guidelines of the American Thyroid Association or the Diagnosis and Management of Thyroid Disease during Pregnancy and the Postpartum. Thyroid 2017 DOI: 10.1089/thy.2016.0457.
6. Abalovich M, Gutierrez S, Alcaraz G, et al. Overt and subclinical hypothyroidism complicating pregnancy. Thyroid 2002; 12:63-8.
7. Lazarus J, Brown R, S, Daumerie C, et al. European Thyroid Association Guidelines for the Management of Subclinical Hypothyroidism in Pregnancy and in Children. Eur Thyroid J 2014; 3:76-94.
8. https://www.restartmed.com/tsh-levels-during-pregnancy/
9. Behrooz HG, Tohidi M, Mehrabi Y, et al. Subclinical hypothyroidism in pregnancy: intellectual development of offspring. Thyroid 2011; 21:1143-7.
10. Montoro M, Collea JV, Frasier SD, et al. Successful outcome of pregnancy in women with hypothyroidism. Ann Int Med 1981; 94:31-4.
11. Taylor PN, Minassian C, Renhman A, et al. TSH levels and risk of miscarriage in women on long-term levothyroxine: a community-based study. J Clin Endocrinol Metab 2014;99;3895-902.
12. Liu H, Shan Z, Li C, et al. Maternal subclinical hypothyroidism, thyroid autoimmunity, and the risk of miscarriage: a prospective cohort study. Thyroid 2014;24(11):1642–1649
13. Alexander E, Pearce E, Brent G et al. 2017 Guidelines of the American Thyroid Association or the Diagnosis and Management of Thyroid Disease during Pregnancy and the Postpartum. Thyroid 2017 DOI: 10.1089/thy.2016.0457
14. Świątkowska D. Żywienie a płodność. Dieta kobiet w okresie prokreacyjnym. Pediatr. Med. Rodz. 2013; 9; 1: 102−106.
15. Kim B. Thyroid hormone as a determinant of energy expenditure and the basal metabolic rate. Thyroid. 2008 18(2):141-144.
16. Herwig A, Ross AW, Nilaweera KN, Morgan PJ, Barrett P. Hypothalamic thyroid hormone in energy balance regulation. Obes Facts. 2008 1(2):71-79.
17. Klieverik LP, Coomans CP, Endert E, Sauerwein HP, Havekes LM, Voshol PJ, Rensen PCN, Romijn JA, Kalsbeek A, Fliers E. Thyroid hormone effects on whole body energy homeostasis and tissue specific fatty acid uptake in vivo. Thyroid. 2009 150(12): 5639-5648.
18. Weight Gain During Pregnancy: Reexamining the Guidelines, 2009.
19. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20380598
20. Wierzejska R., Jarosz M. Niedożywienie i zaburzenia odżywiania u kobiet w wieku prokreacyjnym. Postępy Nauk Medycznych. 2012; 12: 965−970.
21. Hajduk M. Wpływ wybranych składników pokarmowych na funkcjonowanie układu rozrodczego u kobiet. Endokr., Otyłość i Zab. Przem. Mat. 2013; 9; 1: 29−33.
22. Reinehr T., Obesity and thyroid function, „Mol. Cell. Endocrinol.” 316, 2010, 165−171.
23. Światkowska D., 2013. Żywienie a płodność. Dieta kobiet w wieku prokreacyjnym. Pediatr. Med. Rodz. 9, 102-106.
24. Roszkowski w., Roszkowska H., 2009. Epidemio- logia żywieniowa. [W:] Żywienie człowieka a zdrowie publiczne. Gawęcki j., Roszkowski W. (red.). Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 56-67.
25. Hajduk m., 2012. Wpływ masy ciała na płodność u kobiet. Endokrynol. Otył. Zab. Przem. Mat. 8, 93-97.
26. HuBalewska-Dydejczyk A., Lewiński A., Milewicz A., Radowicki S., 2011. Postępowanie w chorobach tarczycy u kobiet w ciąży. Pol. J. Endocrinol. 62, 362-381.
27. Tkaczuk-Włach, 2011. Choroby tarczycy a czynność jajników. Prz. Menopauz. 6, 504-507.
28. Kawicka A., Regulska-Ilow B., Metabolic disorders and nutritional status in autoimmune thyroid diseases, „Postępy Hig Med Dosw” (Online) Jan 2, 69, 2015, 80−90.
29. https://journals.viamedica.pl/forum_zaburzen_metabolicznych/article/view/49393
30. Kapka-Skrzypczak L., Niedźwiecka J., Skrzypczak M. i wsp. Kwas foliowy — skutki niedoboru i zasadność suplementacji. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2012; 18; 1: 65−69.
31. Berti C., Fekete K., Dullemeijer C. i wsp. Folate intake and markers of folate status in women of reproductive age, pregnant and lactating women: a metaanalysis. J. Nutr. Metab. 2012; 1−13.
32. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20639833
33. Zimmermann M.B., Köhrle J., The Impact of Iron and Selenium Deficiencies on Iodine and Thyroid metabolism: Biochemistry and Relevance to Public Health, „Thyroid” 12(10), 2002, 867−878.
34. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K., Tabele składu i wartości odżywczej żywności, PZWL, Warszawa 2005.
35. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22023381
36. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16825690
37. Nassar N., Halligan G.H., Roberts C.L. i wsp. System- atic review of first-trimester vitamin D normative levels and outcomes of pregnancy. Am. J. Obstet. Gynecol. 2011; 205: 208.e1-208.e7
38. Aghajafari F., Nagulesapillai T., Ronksley P.E. i wsp. Association between maternal serum 25-hydroxyvita- min D level and pregnancy and neonatal outcomes: systematic review and meta-analysis of observational studies. BMJ 2013; 346
39. Fayet-Moore F., Petocz P., Samman S. Micronutrient status in female university students: iron, zinc, copper, selenium, vitamin B12 and folate. Nutrients 2014; 6: 5103−5116.
40. Drutel A., Archambeaud F., Caron P., Selenium and the thyroid gland: more good news for clinicians, „Clinical endocrinology” 78(2), 2013, 155−164.
41. Eskes S.A., Endert E., Fliers E. i wsp., Selenite supplementation in euthyroid subjects with thyroid peroxidase antibodies, „Clinical endocrinology” 2013.
42. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15572821
43. BuHling k. j., Grajecki d., 2013. The effect of micronutrient supplements on female fertility. Curr. Opin. Obstet. Gynecol. 25, 173-180.
44. Hemni H., Endo t., 2003. Effect of ascorbic acid supplementation and serum progesterone levels in patients with luteal chase defect. Fertil. Steril. 80, 459-461.
45. Shukla g., Sarika m., Saritha d., Sampath Kumar C. j., 2014. Nutritional therapy for male infertility. J. Pharma. Creat. 1, 11-16.
46. Fayet-Moore F., Petocz P., Samman S. Micronutrient status in female university students: iron, zinc, copper, selenium, vitamin B12 and folate. Nutrients 2014; 6: 5103−5116.
47. Hamułka J, Wawrzyniak A, Piątkowska D, et al. Ocena spożycia żelaza, witaminy B12 i folianów w grupie kobiet w wieku prokreacyjnym. ROCZN. PZH. ROCZN. PZH. 2011; 62(3): 263–270.
48. SuliburskaJ.,KrólE.,StaniekH.iwsp.Ocena stanu odżywienia wapniem, magnezem, żelazem, cynkiem i miedzią kobiet w wieku 18−70 lat na podstawie analizy włosów. Probl. Hig. Epidemiol. 2015; 96: 444−447.
49. Arthur J.R., Beckett J.G., Thyroid function, „British Medical Bulletin” 55(3), 1999, 658−668.
Publikowane na blogu treści są opiniami niezależnych autorów – specjalistów w dziedzinie nauki i dietoterapii. Norsa Pharma Sp. z o.o. nie ponosi odpowiedzialności za treści zawarte w publikacjach.