Znaczenie wzajemnych powiązań składników odżywczych w suplementach diety wspierających pracę tarczycy przy Hashimoto i niedoczynności tarczycy (synergizmy i antagonizmy)

W ludzkim organizmie każdy składnik odżywczy pełni określoną rolę; zarówno witaminy jak i biopierwiastki (mikro- i makroelementy). Większość z nich jest dla nas niezbędnych, nawet jeśli mogą nieść właściwości toksyczne, jak miedź, selen, chrom, mangan, jednak bez nich nie możemy funkcjonować. Z drugiej strony nawet te bezpieczne mikro i makroelementy, tj. wapń, magnez, sód, potas, muszą występować w organizmie w ściśle określonych proporcjach, inaczej będą miały negatywny wpływ na funkcjonowanie organizmu. Jak bowiem mawiał Paracelsius, to dawka czyni truciznę.

Zachodzą wzajemne powiązania między różnymi witaminami czy pierwiastkami, które mogą być zarówno korzystne, jak i mogą prowadzić do wzajemnego niedoboru. Część składników odżywczych oddziałuje na siebie synergicznie, czyli zwiększa wzajemną aktywność (np. powszechnie znany synergizm żelaza i wit. C, która zwiększa jego absorbcję), jednak niektóre witaminy lub pierwiastki działają antagonistycznie (przeciwnie) względem siebie, tym samym zmniejszając swoją skuteczność w organizmie. Czasami antagonizm może nie być bezpośredni, ale pośrednio może zwiększać zapotrzebowanie na docelowe witaminy z powodu ich nadmiernego spożycia. [1] Przy planowaniu suplementacji wiedza na temat właściwych połączeń składników jest kluczowa.

Utrata równowagi pierwiastków, czy różnych witamin śladowych, może prowadzić do niedoborów subklinicznych lub zmniejszonej biodostępności, prowadząc do różnych zaburzeń organizmu, a czasem nawet chorób. Dlatego podczas opracowywania indywidualnej diety oraz doborze suplementacji, należy uwzględnić wszelkie interakcje między witaminami, pierwiastkami, również lekami, tym samym zachować doborowość diety, jak i ostrożność, aby uniknąć jakichkolwiek zaburzeń. Szczególnie powinny o to dbać osoby z przewlekłymi chorobami, m.in. z niedoczynnością tarczycy czy/i z Hashimoto.

Dlaczego ważna jest suplementacja?

Dobrze zbilansowana dieta pozwala dostarczyć wszystkich niezbędnych składników pokarmowych w odpowiednich ilościach. Niestety istnieje wiele czynników, które istotnie mogą utrudniać ich prawidłowe wchłanianie, a w konsekwencji prowadzić do znacznych niedoborów niezbędnych witamin i minerałów. Jest to związane głównie z występującymi niedoborami pokarmowymi wynikających m.in. przez stan zdrowia, stan środowiska (jałowe ziemie, zanieczyszczenie), eliminację pewnych produktów spożywczych z jadłospisu pod kątem przekonań na tle żywieniowym czy ze względu na współistniejącą chorobę. [2], bądź też zwiększone zapotrzebowanie na składniki odżywcze poprzez styl życia (np. sportowcy).

Dlatego w ostatnim czasie obserwujemy wzrost popularności suplementów diety, stosowanych powszechnie w celu wzbogacenia diety i poprawy jej cech prozdrowotnych.
Niedobór substancji odżywczych spotykany jest często u osób dotkniętych niedoczynnością tarczycy i chorobą Hashimoto. Odpowiednio dobrane witaminy i biopierwiastki zarówno w zbilansowanej diecie jak i suplementacji, są ważnym elementem terapeutycznym w tych chorobach, co udowodniono w wielu badaniach. Często sama farmakologia, bez uzupełnienia odpowiednich składników odżywczych, nie przynosi poprawy w samopoczuciu, gdyż często nie usuwa problemu u jego źródła. Liczne objawy i nieprawidłowości funkcjonowania organizmu występujące u pacjentów mogą być spowodowane zarówno niedoczynnością tarczycy, konsekwencjami stanu zapalnego (wywołanego reakcją autoimmunologiczną) oraz niejednokrotnie współistniejącymi infekcjami, problemami jelitowymi czy innymi chorobami.

Odpowiednio dobrane pierwiastki czy witaminy, mają udowodnione działanie zarówno usprawniające pracę tarczycy, jak i wpływają holistyczne wobec całego organizmu – przyczyniając się znacznie do poprawy jego funkcjonowania.

Jak dobrać odpowiedni suplement?

Zasady synergizmu i antagonizmu poszczególnych składników odżywczych powinny być bezwzględnie przestrzegane podczas projektowania popularnych tzw. multiwitamin. To samo się tyczy równoległej suplementacji kilku pojedynczych składników diety o danej porze dnia. Jest to ważne głównie przy preparatach poprawiających pracę tarczycy, ponieważ wiele potrzebnych pierwiastków przy tym zaburzeniu, wyklucza się w równoległym stosowaniu, zarówno pod kątem antagonistycznego działania, jak i nawet pory dnia podaży.

Niestety wiele preparatów witaminowo-mineralnych to suplementy typu all-in-one, które zawierają wiele składników w porcji przyjmowanej raz dziennie lub mają niewłaściwe proporcje pomiędzy nimi, co powoduje niwelowanie działania jednego komponentu poprzez drugi. Dobrym rozwiązaniem jest sięgnięcie po preparaty kilkustopniowe np. Thyroset (www.thyroset.pl), w których zastosowano rozdzielnie w kilku tabletkach/ kapsułkach składniki odżywcze, biorąc pod uwagę wzajemne ich oddziaływania. Przy odpowiednim poziomie wiedzy i determinacji możliwe jest również skomponowanie odpowiednich połączeń witamin i minerałów przyjmowanych o różnych porach dnia z preparatów jednoskładnikowych.

Drugą ważną rzeczą jest biodostępność, która określa w jakim stopniu dany składnik zostanie przyswojony przez nasz organizm. W farmakologii używa się określenia – składnik aktywny, czyli części jaka z podanej dawki dostaje się do krążenia ogólnego oraz szybkość wchłaniania tej substancji. [3]

Dlatego podczas wyboru odpowiedniego suplementu powinniśmy się kierować następującymi informacjami:

• jaka została użyta forma chemiczna danego pierwiastka (wpływa na jego biodostępność), np. Selen najlepszą przyswajalnością charakteryzuje się, gdy występuje w postaci związków organicznych (selenometionine), natomiast witamina B12 ma dużą biodostępność w formie zmetylowanej.
• jaki jest nośnik danych składników, np. forma podania witamin rozpuszczonych w tłuszczach (A, D, E, K); dla ich lepszej przyswajalności powinny być dostarczane w nośniku olejowym. W 2019 roku opublikowano badanie, porównujące między innymi przyswajalność witaminy D z postaci olejowej i zmicelizowanej. Witamina D na nośniku olejowym wykazała lepszą przyswajalność [4]
• czy użyte substancje w preparacie wspierają się (żelazo + wit C, lub selen + wit E), czy nie konkurują ze sobą (np. żelazo, cynk, miedź), [5]
• jakie i w jakiej ilości zostały użyte pozostałe surowce pomocnicze w produkcie. Głównie ma to znaczenie dla osób z alergiami lub z celiakią (u osób z Hashimoto występuje większe ryzyko celiakii). Również warto zwrócić uwagę czy suplement został stworzony w oparciu o najwyższe standardy i zgodnie z zasadami Good Manufacturing Practice (GMP).

Jakie składniki suplementów diety są ważne przy niedoczynności tarczycy i Hashimoto?

Selen

Selen jest niezbędnym mikroelementem diety, posiadającym zarówno właściwości przeciwutleniające, przeciwzapalne, jak i regulujące w produkcji hormonów tarczycy [6][7]
Tarczyca zawiera najwięcej tego pierwiastka w całym organizmie. Selenoenzymy takie jak peroksydaza glutationowa, tioredoksyna reduktazy, dejodynazy jodotyroninowe i selenoproteiny P, wydają się odgrywać wyjątkową rolę w funkcjonowaniu tarczycy u ludzi i homeostazie hormonalnej tego narządu. Gdy spożycie i poziom selenu są prawidłowe, pierwsze dwie selenoenzymy działają jak strażnicy i chronią komórki tarczycy przed stresem oksydacyjnym. [8] Natomiast dejodynazy jodotyroninowe, biorą udział w konwersji obwodowego hormonu T4 do T3. Ta przemiana jednego enzymu w drugi jest zatem zależna od prawidłowego poziomu selenu w organizmie. [9] Z tego powodu u osób z niedoborem selenu obserwuje się często lekko podniesiony poziom hormonu T4 oraz stosunek T4 do T3 w surowicy, ale prawidłowy TSH [10].

Kilka meta-analiz potwierdziło hamujący efekt selenu w postaci organicznej (selenometionina) na poziom przeciwciał anty-TPO i anty-TG u osób z Hashimoto. [11] [12] [13]
Synergicznym składnikiem dla selenu jest wit. E, która wzmacnia jego biodostępność. Wspólnie wpływają na opóźnienie procesów starzenia.

Witamina D

Kilka badań wykazało związek między niedoborem witaminy D w organizmie, a zapaleniem tarczycy Hashimoto. [14] [15] [16] [17]
Wykazano, że dodatkowa podaż wit. D może obniżać poziom przeciwciał anty-TPO u chorych z Hashimoto oraz zaobserwowano silną odwrotną korelację pomiędzy poziomem wit D w organizmie, a poziomem przeciwciał anty-TPO. Oznacza to, że im niższy poziom witaminy D we krwi tym wyższe miano przeciwciał. [18] [19] [20]

Badania kliniczne przeprowadzone na Uniwersytecie Medycznym w Katowicach potwierdziły, że 6 miesięczna suplementacja pacjentek z Hashimoto witaminą D w dawce 2000 IU dziennie spowodowała znaczące obniżenie poziomu przeciwciał anty-TPO i anty-TG. [21]

Witaminę K2 powinno przyjmować się wraz z witaminą D przy posiłku tłuszczowym, z racji ich form rozpuszczalnych w lipidach.

Omega 3

Kwasy tłuszczowe Omega 3 posiadają szeroko udokumentowane działanie przeciwzapalne, [22] dzięki czemu stanowią ważny element wspomagający terapię choroby Hashimoto. Niedobory tych tłuszczów w diecie dotyczą aż 96% kobiet z rozpoznaną chorobą Hashimoto [23]. Zaleca się wprowadzenie ich do codziennej diety w dawce ok 500mg. [24]

Przy zwiększonym spożyciu kwasów omega-3 należy wprowadzić dodatkową ilość przeciwutleniacza- witaminy E, która pomaga chronić przed ich utlenieniem.

Antyoksydanty

Antyoksydanty mają ogromne znaczenie dla ochrony tkanek oraz komórek przed stresem oksydacyjnym. Działają one komplementarnie i wspomagają siebie nawzajem. Są istotnym elementem kuracyjnym przy chorobach autoimmunologicznych tj. Hashimoto.

Wit E + C + selen

Wyniki badań pokazują korzystny wpływ na funkcjonowanie organizmu z istniejącym stanem zapalnym (redukcja poziomu hs-CRP) u osób przyjmujących witaminę E z co najmniej jednym dowolnym przeciwutleniaczem w porównaniu do tych, którzy przyjmowali samą witaminę E w normalnej dawce. [25]

Wit. C i wit. E są jednymi z najważniejszych przeciwutleniaczy. Substancje te są przedmiotem dużego zainteresowania, ponieważ rozpuszczalna w wodzie witamina C regeneruje rozpuszczalną w lipidach witaminę E w zewnętrznej komórce organizmu. [26]

W jednym badaniu na palaczach, u których stres oksydacyjny związany z paleniem papierosów przyspieszał wyczerpywanie się α-tokoferolu w osoczu, suplementacja wit. C zmniejszyła tempo utraty witaminy E, prawdopodobnie przez regenerację rodników tokoferylowych do postaci nieutlenionych. [27] [28]

Warto zwrócić uwagę, że dodatkowo zubożenie w witaminę C i E powodują leki antykoncepcyjne.

Witamina C reaguje z kilkoma obcymi substancjami we krwi, głównie o jej niedobór łatwo przy lekach (np. barbiturany i leki przeciwhistaminowe), stresorach (tj. operacja, rozstroje emocjonalne, ekstremalne upały i zimno, narkotyki), a także napojach alkoholowych.

Witamina B12

Wykazano, że niedobory witaminy B12 mogą dotyczyć aż 40% osób cierpiących na niedoczynność tarczycy i chorobę Hashimoto [29]

Interakcja witamina B6 i magnez – synergizm

Połączenie magnezu z witaminą B6 wpływa korzystnie na układ nerwowy.

Zarówno magnez, jak i witamina B6 wpływają na pracę układu nerwowego oraz redukcję stresu, co potwierdza kilka badań. [30] [31] [32]

Jedno z badań, w którym oceniano synergistyczny wpływ magnezu i witaminy B6 wykazało, że zarówno Mg w połączeniu z witaminą B6, jak i sam pierwiastek magnezu, zmniejszyły poziom stresu po 8 tygodniach o około 40%. Natomiast u osób z ciężkim stresem oraz niskim stężeniem magnezu, połączenie tych dwóch składników obniżyło zmęczenie o 24% w porównaniu do suplementacji samym magnezem. [33]

Synergizm żelaza i witam

Żelazo jest ważnym elementem w diecie osób z niedoczynnością tarczycy i chorobą Hashimoto, gdyż udowodniono, że zbyt niski poziom żelaza powoduje zmniejszoną syntezę hormonów tarczycy poprzez zmniejszoną konwersję T4 do T3 oraz przyczynia się do zwiększonego wydzielania TSH. Żelazo jest składnikiem peroksydazy tarczycowej (TPO), enzymu uczestniczącego w syntezie hormonów tarczycy. [34]

Dzięki witaminie C zwiększa się absorbcja żelaza.

Antagonizmy często występujące w preparatach multiwitaminowych

Interakcja selenu i cynku

O ile sam cynk wywiera istotny wpływ na regulację funkcjonowania układu immunologicznego oraz spadek tempa metabolizmu, [35] produkcję TSH, [36] a jego niedobór uniemożliwia konwersję hormonu T4 do T3 oraz wpływa na rozwój objawów niedoczynności tarczycy. [37] [38] to nie zaleca się łączenie jego z selenem, co może dawać niekorzystny efekt preparatu. Zagadnieniem tym zajęli się polscy badacze z Łódzkiego Uniwersytetu Medycznego. Ich obserwacje zostały opublikowane w 2016 roku. Badano wpływ 90-cio dniowej suplementacji glukonianem cynku oraz/lub związkami selenu, w tym selenometioniny i seleninu sodu. Istotne wzrosty stężenia selenu we krwi odnotowano w grupach otrzymujących sam selen. W pozostałych grupach biorących dodatkowo cynk, wzrosło głównie stężenie cynku w wątrobie. [39].

Interakcja cynku i żelaza

Oba pierwiastki są bardzo istotne dla odpowiedniej pracy tarczycy, jednak lepiej je stosować rozłącznie. Cynk i żelazo konkurują ze sobą, przez co może spaść ich biodostępność, gdy są zażywane łącznie. Wiedzę na ten temat zebrała EFSA (Europejska Agencja ds. Bezpieczeństwa Żywności), w opublikowanej w 2015 roku opinii naukowej na temat referencyjnych wartości żywieniowych żelaza. Przedstawiono opinię, że metale śladowe wpływają wzajemnie na swoje wchłanianie, poprzez rywalizację w błonie śluzowej jelita.

Nadmierna podaż żelaza może dodatkowo powodować zaburzenia wchłaniania cynku. Badania naukowe wykazały, że jeżeli stosunek masowy Fe/Zn w diecie wynosi 1:1, następuje niewielka inhibicja absorpcji cynku, lecz gdy stosunek Fe/Zn jest wyższy i wynosi 2:1 lub 3:1, absorpcja cynku zostaje istotnie ograniczona. [40]

Bardzo ważne jest, w jakiej formie – organicznej czy nieorganicznej – wspomniane pierwiastki występują w diecie. Żelazo nie ma wpływu na wchłanianie cynku w sytuacji, gdy cynk występuje w postaci związku organicznego. Potwierdzają to badania, w których podawano ostrygi atlantyckie zawierające 54 mg Zn wraz z 100 mg żelaza (Fe/Zn = 2:1). [41][42][43][44]
Dodatkowo badania naukowe wskazują, że u kobiet w ciąży, którym podawano preparaty zawierające żelazo w dawce ponad 100 mg/dobę, zanotowano niższe stężenia cynku w surowicy niż u kobiet, którym podawano mniejsze niż 100 mg dawki Fe.

Dodatkowo preparaty multiwitaminowe zawierające 60-65 mg żelaza powodują ograniczenie wchłaniania cynku u kobiet w pierwszym trymestrze ciąży w porównaniu do kobiet, które nie otrzymują suplementów żelaza lub otrzymujących żelazo w dawce mniejszej niż 30 mg/dobę. [45] [46]

Interakcja cynku i miedzi

Cynk i miedź konkurują ze sobą w sposób antagonistyczny, aby odpowiednio regulować fizjologiczne ścieżki w ciele. Właściwa równowaga między tymi dwoma pierwiastkami śladowymi ma kluczowe znaczenie dla utrzymania zdrowia. W przeciwieństwie do cynku, miedź może łatwo gromadzić się w organizmie w toksycznych stężeniach. Aby utrzymać odpowiedni poziom cynku, wymagana jest wyższa dawka cynku w porównaniu do miedzi. Cynk jest przechowywany tylko przez krótki czas w krwi i kościach, i jest szybko wydalany z moczem oraz kałem.
We współczesnej diecie zachodniej, spożycie miedzi jest bardzo wysokie, a cynku – niskie, dlatego nie zaleca się jej dodatkowej suplementacji. Dodatkowo osoby z upośledzoną funkcją przewodu pokarmowego będą bardziej narażone na niedobór cynku. Suplementację cynku należy dostosować indywidualnie.

Podsumowanie

Zrozumienie żywienia i jego ważna rola w zdrowieniu jest najważniejszą i najbardziej złożoną częścią opieki zdrowotnej, która powinna być skorelowana z równoległą kontrolą lekarską.
Związki witamin z innymi składnikami odżywczymi, czy lekami, są bardzo ważnym aspektem, o którym należy informować pacjentów, aby uniknąć niepotrzebnych skutków ubocznych; zarówno niedoboru, jak i toksyczności mikroelementów.

Działanie synergiczne witamin jest kluczowe dla prawidłowego działania organizmu, a także istotne w absorpcji innych składników odżywczych. Równie ważne jest zrozumienie działania antagonizmów i tym samym unikanie multiwitamin zawierających przeciwstawne połączenia pierwiastków.

Terapia żywieniowa u osób z niedoczynnością tarczycy i Hashimoto w dużej mierze powinna być ukierunkowana na rozpoznawanie i korygowanie niedoborów żywieniowych. Powyżej opisane badania udowadniają, że utrata równowagi homeostatycznej między składnikami odżywczymi może mieć niekorzystny wpływ na rozwój choroby. Utrata tej istotnej równowagi, szczególnie między pierwiastkami śladowymi, może prowadzić do subklinicznych niedoborów.

Pomóż innym zdobyć wartościową wiedzę. Udostępnij ten artykuł na swoim Facebook’u.

1. Tripathy S., Dhaduk J., Kapadiya S.: Interrelationship of Micronutrients: Antagonism and Synergism; Int. J. Pure App. 5 (6): 208-214 (2017)
2. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/30375305, Department of Public Health & Primary Care,Strangeways Research Laboratories, University of Cambridge,Worts Causeway, Cambridge CB1 8RN,UK. 2019, The balance between food and dietary supplements in the general population.
3. Griffin P.: The Textbook of Pharmaceutical Medicine (6th ed.). Jersey: BMJ Books. ISBN 978-1-4051-8035-1.
4. Šimoliunas et al. Bioavailability of Different Vitamin D Oral Supplements in Laboratory Animal Model. Medicina. 2019;55(6): 265.
5. Allen L.H.: Calcium Bioavilability and absorption: a review., Am. J. Clin. Nutr, 1982, 35: 783-808 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/7041607
6. Brown KM, Arthur JR. Selenium, selenoproteins and human health: a review. Public Health Nutr. 2001 Apr;4(2b 2B):593–9.
7. Beckett GJ, Arthur JR. Selenium and endocrine systems. J Endocrinol. 2005 Mar;184(3):455–65.
8. Mazokopakis EE, Chatzipavlidou V. Hashimoto’s thyroiditis and the role of selenium. Current concepts. Hell J Nucl Med. 2007 Jan-Apr;10(1):6–8.
9. Maia AL, Goemann IM, Meyer EL, Wajner SM. Deiodinases: the balance of thyroid hormone: type 1 iodothyronine deiodinase in human physiology and disease. J Endocrinol. 2011 Jun;209(3):283–97.
10. Toulis KA, Anastasilakis AD, Tzellos TG, Goulis DG, Kouvelas D. Selenium supplementation in the treatment of Hashimoto’s thyroiditis: a systematic review and a meta-analysis. 2010 Oct;20(10):1163–73.
11. Toulis KA, Anastasilakis AD, Tzellos TG, Goulis DG, Kouvelas D. Selenium supplementation in the treatment of Hashimoto’s thyroiditis: a systematic review and a meta-analysis. 2010 Oct;20(10):1163–73.
12. Fan Y, Xu S, Zhang H, Cao W, Wang K, Chen G, et al. Selenium supplementation for autoimmune thyroiditis: a systematic review and meta-analysis. Int J Endocrinol. 2014;2014:904573.
13. Wichman J, Winther KH, Bonnema SJ, Hegedüs L. Selenium supplementation signicantly reduces thyroid autoantibody levels in patients with chronic autoimmune thyroiditis: a systematic review and meta-analysis. 2016 Dec;26(12):1681–92.
14. Kivity S, Agmon-Levin N, Zisappl M, Shapira Y, Nagy EV, Dankó K, et al. Vitamin D and autoimmune thyroid diseases. Cell Mol Immunol. 2011 May;8(3):243–7.
15. Sönmezgöz E, Ozer S, Yilmaz R, Önder Y, Bütün I, Bilge S. Hypovitaminosis D in children with Hashimoto thyroiditis. Rev Med Chil. 2016 May;144(5):611–6.
16. Muscogiuri G, Mari D, Prolo S, Fatti LM, Cantone MC, Garagnani P, et al. 25 Hydroxyvitamin D deciency and its relationship to autoimmune thyroid disease in the elderly. Int J Environ Res Public Health. 2016 Aug;13(9):850.
17. Wang J, Lv S, Chen G, Gao C, He J, Zhong H, et al. Meta-analysis of the association between vitamin D and autoimmune thyroid disease. Nutrients. 2015 Apr;7(4):2485–98.
18. Mazokopakis EE, Papadomanolaki MG, Tsekouras KC, Evangelopoulos AD, Kotsiris DA, Tzortzinis AA. Is vitamin D related to pathogenesis and treatment of Hashimoto’s thyroiditis? Hell J Nucl Med. 2015 Sep-Dec;18(3):222–7.
19. Chaudhary S, Dutta D, Kumar M, Saha S, Mondal SA, Kumar A, et al. Vitamin D supplementation reduces thyroid peroxidase antibody levels in patients with autoimmune thyroid disease: an open-labeled randomized controlled trial. Indian J Endocrinol Metab. 2016 May-Jun;20(3):391–8.
20. Giovinazzo S, Vicchio TM, Certo R, Alibrandi A, Palmieri O, Campennì A, et al. Vitamin D receptor gene polymorphisms/haplotypes and serum 25(OH)D3 levels in Hashimoto’s thyroiditis. Endocrine. 2017 Feb;55(2):599–606.
21. Krysiak R, Szkróbka W, Okopień B. The Effect of Vitamin D on Thyroid Autoimmunity in Levothyroxine-Treated Women with Hashimoto’s Thyroiditis and Normal Vitamin D Status. Exp Clin Endocrinol Diabetes. 2017 Apr;125(4):229–33.
22. Calder PC. Omega-3 fatty acids and inflammatory processes. Nutrients. 2010;2(3):355-74.
23. Williams CM, Burdge G. Long-chain n3 PUFA: plant v. marine sources. Proc Nutr Soc 2006;65(01):42e50
24. Wioleta J. Omeljaniuk, Marek Dziemianowicz Ocena sposobu żywienia pacjentek z chorobą Hashimoto bromat.chem. toksykol. – XLIV, 2011, 3, str. 428-433
25. . Schwab et al. Vitamin E supplementation is associated with lower levels of C-reactive protein only in higher dosages and combined with other antioxidants: The Cooperative Health Research in the Region of Augsburg (KORA) F4 study. British Journal of Nutrition. 2015;113: 1782-1791.
26. Weisburger J.H. Nutritional approach to cancer prevention with emphasis on vitamins, antioxidants, and carotenoids. American Journal of Clinical Nutrition. 53: 226-237 (1991).
27. Leonard S. , Bruno R. , Ramakrishnan R.: Cigarette smoking increases human vitamin E requirements as estimated by plasma deuterium-labeled CEHC. Ann N Y Acad Sci. 2004 Dec;1031:357-60. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15753169
28. Bruno R., Leonard S., Atkinson J.: Faster plasma vitamin E disappearance in smokers is normalized by vitamin C supplementation. Free Radic Biol Med. 2006 Feb 15;40(4):689 97 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16458200
29. Collins AB, Pawlak R. Prevalence of vitamin B-12 deficiency among patients with thyroid dysfunction. Asia Pac J Clin Nutr. 2016;25(2):221-6. doi: 10.6133/apjcn.2016.25.2.22.
30. Verster JC, Palagini L, Mackus M, van de Loo AJ, Garssen J, Roth T. Insomnia and stress: associations with mental resilience and mood, Sleep. 2018; A162: https://academic.oup.com/sleep/article/41/suppl_1/A162/4988465
31. Abbasi B, Kimiagar M, Sadeghniiat K, Shirazi MM, Hedayati M, Rashidkhani B. The effect of magnesium supplementation on primary insomnia in elderly: A double-blind placebo-controlled clinical trial.J Res Med Sci. 2012 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23853635
32. McCarty MF. High-dose pyridoxine as an ’anti-stress’ strategy. Med Hypotheses. 2000; 54: 803–807. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10859691
33. Etienne PouteauI D.,, Marmar Kabir-Ahmadi, Lionel Noah: Superiority of magnesium and vitamin B6 over magnesium alone on severe stress in healthy adults with low magnesemia: A randomized, single-blind clinical trial. PLOS December 18, 2018. https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0208454
34. Stolińska H., Wolańska D.: Składniki pokarmowe istotne w niedoczynności tarczycy. Żyw. Czł. i Metabol., 2012; 39: 221-231
35. Stolińska H., Wolańska D.: Składniki pokarmowe istotne w niedoczynności tarczycy. Żyw. Czł. i Metabol., 2012; 39: 221-231
36. Mahmoodianfard S, Vafa M, Golgiri F, Khoshniat M, Gohari M, Solati Z, Djalali M. Effects of Zinc and Selenium Supplementation on Thyroid Function in Overweight and Obese Hypothyroid Female Patients: A Randomized Double-Blind Controlled Trial. J Am Coll Nutr. 2015;34(5):391-9.
37. Betsy A, Binitha M, Sarita S. Zinc deficiency associated with hypothyroidism: an overlooked cause of severe alopecia. Int J Trichology. 2013;5(1):40-2.
38. Morley J. E., Gordon J., Hershman J.M.: Zinc defi- ciency, chronic starvation, and hypothalamic-pituitary-thyroid function. J. Clin. Nutr., 1980, 33, 1767-1770.
39. Adam Daragó et al. The Effect of Zinc and Selenium Supplementation Mode on Their Bioavailability in the Rat Prostate. Should Administration Be Joint or Separate? Nutrients. 2016;8:601
40. https://www.researchgate.net/publication/280598065_Zelazo_i_cynk-glowne_mikroelementy_niezbedne_do_prawidlowego_funkcjonowania_organizmu
41. Solomons NW, Jacob RA. Studies on the bioavailability of zinc in humans: effects of heme and nonheme iron on the absorption of zinc. J. Clin. Nutr. 1981; 34: 475–482.
42. Solomons N.W, Pineda O, Viteri F. i wsp. Studies on the bioavailability of zinc in humans: mechanism of the intestinal interaction of nonheme iron and zinc. J. Nutr 1983; 113: 337-349. 43. Valberg LS, Flanagan PR, Chamberlain MJ. Effects of iron, tin, and copper on zinc absorption in humans. J. Clin. Nutr.1984; 40:536-541.
43. Valberg LS, Flanagan PR, Chamberlain MJ. Effects of iron, tin, and copper on zinc absorption in humans. J. Clin. Nutr.1984; 40:536-541.
44. Sandstroem B, Abrahamson H. Zinc absorption and achlorhydria. J. Clin. Nutr. 1989;  43: 877-879.
45. Campbell-Brown M, Ward R.J, Haines AP i wsp. Zinc and copper in Asian pregnaciesis there evidence for a nutritional deficiency? J. Obstet. Gynaecol. 1985; 92:875–885.
46. Breskin MW, Worthington-Roberts BS, Knopp RH i wsp. First trimester serum zinc concentration in human pregnancy. J. Clin. Nutr. 1983; 38:943-953.

Publikowane na blogu treści są opiniami niezależnych autorów – specjalistów w dziedzinie nauki i dietoterapii. Norsa Pharma Sp. z o.o. nie ponosi odpowiedzialności za treści zawarte w publikacjach.